
سنتور نوعی ساز زهی-کوبهای و سازی با اصالت موسیقی ایرانی است. فرهنگ دهخدا سنتور را اینگونه شرح داده است: از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیمهای بسیاری است و با دو زخمهٔ چوبی (مضراب) نواخته میشود. رایجترین نوع سنتور (۹ خرکی) دارای ۷۲ سیم است که به دستههای ۴ تایی و در ۱۸ دسته تقسیم میشود.
این ساز به شکل ذوزنقه متساویالساقین ساخته میشود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم است که هر ۴ سیم از روی یک خرک میگذرد و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای آن در سمت راست و ۹ تای آن در سمت چپ قرار میگیرد. سیمهای این ساز توسط ۲ ترکه چوبی به صدا درمیآیند که اصطلاحاً آن را مضراب مینامند، ولی باید توجه داشت که سنتور جز سازهای زهی-مضرابی محسوب نمیشود.
سنتور؛ ساز اصیل ایرانی
سنتور نوعی ساز زهی-کوبهای و سازی با اصالت موسیقی ایرانی است. فرهنگ دهخدا سنتور را اینگونه شرح داده است: از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیمهای بسیاری است و با دو زخمهٔ چوبی (مضراب) نواخته میشود. رایجترین نوع سنتور (۹ خرکی) دارای ۷۲ سیم است که به دستههای ۴ تایی و در ۱۸ دسته تقسیم میشود.
این ساز به شکل ذوزنقه متساویالساقین ساخته میشود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم است که هر ۴ سیم از روی یک خرک میگذرد و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای آن در سمت راست و ۹ تای آن در سمت چپ قرار میگیرد. سیمهای این ساز توسط ۲ ترکه چوبی به صدا درمیآیند که اصطلاحاً آن را مضراب مینامند، ولی باید توجه داشت که سنتور جز سازهای زهی-مضرابی محسوب نمیشود.

تاریخچه ساز سنتور
سنتور، سازی کاملاً ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت میدهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج بردهشد.
برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمانهای بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفتهاست، چنانکه امروزه گونههای مشابه این ساز در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته میشود.
شگفت نیست که چون نخستین پیانو به دست سرورالملک، سنتورنواز روزگار امیرکبیر رسید، در دم نواخته شد! او پس از دمی کار با این ساز گفت: این ساز روی دستگاه ماهور کوک شدهاست. وی همان روز ماهور را نواخت و پس از کوتاه زمانی آن را، کوک کرد به گونهای که دستگاه شور را با آن نواخت و همین کوک ایرانی است که در این هنگام نیز روی پیانوی ایرانی انجام میگیرد. این کوک سرورالملکی نام دارد و واپسین دستگاه شور است که در کنار پردههای دلکش گرایلی خسروانی، آذربایجانی، گیلانی و گبری (زرتشتی) و کردی و جامهداران و… نواخته میشود!
بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگریها و مینیاتورهای سدههای پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنانکه سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی میباشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.
نوازندگان معروف سنتور
از نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور میتوان محمدصادق خان، علیاکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا و از نوازندگان دهههای اخیر سنتور میتوان فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضلالله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، مجید کیانی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی، اردوان کامکار، سیامک آقایی، حسین پرنیا را نام برد. از سازندگان مشهور سنتور میتوان به مهدی ناظمی و داریوش سالاری اشاره کرد.
انواع سنتور
سنتور سُلكوك و لاكوك رايجترين و پر استفادهترين سنتور در ايران محسوب ميشود و مدرسين سنتور استفاده از آن را به هنرجويان خود توصيه ميكنند. اما به غير از اين نوع رايج، انواع ديگري از سنتور در ايران ساخته و استفاده ميشوند كه از نظر ابعاد كلاف و تعداد خركها و … با نوع رايج متفاوت هستند.
از جمله سنتورهاي ۱۰ ، ۱۱ و ۱۲ خرك از اين قبيل هستند. انگيزه براي استفاده از اين نوع سنتورهاي غيرمعمول براساس تجربه شخصي نوازنده ميباشد اما سهولت كار با این سنتورها و امكان اجراي چند دستگاه در يك مرحله كوك سنتور با استفاده از خركهاي اضافي و جابهجا كردن آنها از جمله انگيزه ها براي اين كار ذكر شدهاند. وقتي از سنتور ۱۲ خرك صحبت به ميان ميآيد بدين معني است كه در هر رديف از خركهاي زرد و سفيد ۱۲ خرك وجود دارد به عبارت ديگر در مجموع ۲۴ خرك وجود دارد. روش كوك كردن اين نوع سنتورها با سنتورهاي ۹ خرك كاملا متفاوت است.
– سنتور لاكوك
نوع ديگر از سنتور كه امروزه رواج يافته است سنتور لاكوك است كه از آن بيشتر اوقات در تكنوازيها و بداهه نوازي ها استفاده ميشود و در مقايسه با سنتور سُل كوك صداي زيرتري دارد و از نظر كوك نيز يك پرده بالاتر از سنتور سُل كوك ميشود اين سنتور نيز از نوع ۹ خرك ميباشد. كلاف جلو ۸۰ سانت، كلاف عقب ۳۳ سانت، قطر سنتور ۲۶ سانت، ضخامت چوب كلاف ۱۵ تا ۱۶ ميليمتر و ضخامت صفحه از نوع معمول كمتر است.
– سنتور كروماتيك
نوع ديگر، سنتور كروماتيك ناميده ميشود كه داراي سه اكتاو و نيم است و در كارهاي اركستري از آن استفاده ميشود. كليه سيم هاي اين سنتور سه تايي است (به استثناء هشت خرك سمت راست زرد) و نتخواني اين نوع ساز با كليد سُل و روي خط دوم حامل نوشته ميشود.
اجزای ساز سنتور
این ساز به بخشهای مختلفی از جمله موارد زیر تشکیل میشود:
جعبه رِزُنانس:
یکی از اجزای سنتور، جعبه رزنانس می باشد. منظور از جعبه رزنانس، جعبه ای شامل صفحه و کفه و کلاف می باشد که با چسب یا سریشم به هم متصل هستند. در داخل جعبه بین ۳ تا ۷ چوب (پل) به قطر حدودی یک سانتی متر وجود دارد که بین صفحه و کف قرار دارد که بنا به تخصص و تجربه سازنده ساز سنتور در جاهای خاصی قرار میگیرد که این خود به یک دست بودن صدا و تناسب حجم صدا و جنس آن کمک بسیار زیادی می کند. لازم به ذکر است که برخی از اساتید سازنده سنتور فقط با ابزار پل عیوب صدایی بسیاری از سازها را می توانند رفع کنند.
جنس جعبه سنتور:
جنس چوب سنتور عمدتا از گردو می باشد (البته چوب راش، آزاد، رز وود، فوفل… نیز در ساخت جعبه سسنتور استفاده میشود) که البته خود چوب گردو بنا بر عمر درخت، قطر تنه، منطقه رویش درخت، مدت زمان خشک شدن چوب و شیوه خشک شدن آن کیفیتهای مختلفی دارد. بسیاری از اساتید سازنده ساز سنتور معتقدند چوب مناطق سردسیر مثلا کردستان، سنندج، الموت و… از کیفیت بهتری برای ساخت سنتور برخوردارند. البته از دید اکثر اساتید چوب گردوی تیره که دارای رگه های راست و منظم و یا فرهای ابر گونه روی چوب می باشند، که مدت زیادی (مثلا حداقل ۵سال) از خشک شدن آنها می گذرد، گزینه مناسبی برای خرید سنتور ی خوش صدا خواهد بود.
گل روی جعبه سنتور:
بر روی صفحه سنتور دو سوراخ به شکل گل وجود دارد که به آن گل سنتور گفته میشود. علت حضور این گل بر روی صفحه سنتور علاوه بر زیبایی، کمک به ایجاد رزنانس در داخل جعبه می باشد که محل آن بر اساس شیوه پل گذاری و سلیقه سازنده سنتور، زیر سیمهای زرد و پشت خرک تعبیه می شود.
ضخامت صفحه و کف سنتور:
بسیاری از اساتید حرفه ای معتقدند که چیدمان پل تنها فاکتور مهم تنظیم صدای ساز سنتور نیست بلکه ضخامت صفحه و کف نقش بسیار زیادی در کیفیت صدای سنتور دارد. البته در این بین ضخامت صفحه سنتور از اهمیت بیشتری برخوردار است. بنا به جنس چوب و میزان خشک شدن آن ضخامت کف بین ۷ تا ۹ میلیمتر و صفحه بین ۵٫۵ تا ۷٫۵ میلیمتر تنظیم می شود. شایان ذکر است که اساتید حرفه ای سنتور بنابر جنس چوب ممکن است ضخامتهای مختلفی در نقاط مختلف صفحه و کف ایجاد کنند که البته خود همین تجربه و تخصص زیادی را می طلبد.
شیطانک:
یکی دیگر از اجزای سنتور شیطانک می باشد. روی دو ساق ذوذنقه سنتور یک برجستگی وجود دارد که روی آن دو میله استیل به قطر حدودی ۲ میلیمتر قرار دارد که شیطانک گفته می شود. که بعدا سیمهای سنتور روی آن قرار میگیرد. ارتفاع شیطانک در سنتور از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا بوسیله آن، میزان فشار سیمها روی خرک تغییر میکند که این خود در نهایت روی صدای ساز سنتور اثر گزار خواهد بود.
گوشی و سیمگیر در سنتور:
در طرف راست سنتور و بر روی کلاف گوشی قرار دارد که سیمها ی ساز سنتور در نهایت از طریق همین گوشیها کوک وتنظیم می شوند. اما نکته مهم در قسمت گوشی شیوه سوراخ کاری و برقو زدن است که رعایت همین نکته به کوک خوب و دقیق منجر خواهد شد. اما سیمگیر در طرف چپ ساز سنتور قرار دارد که تنها نکته مهم شیوه گره زدن سیم است که در نگهداشتن کوک می تواند موثر باشد.
سیم سنتور:
سیمهای سنتور به دو دسته سیمهای «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیمهای «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم میشوند. لازم به ذکر است که در بیش از ۱۰۰ سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده میکردند. سیمهای سفید بر روی خرکهای سمت چپ و سیمهای زرد بر روی خرکهای ردیف راست به تناوب قرار گرفتهاند.
نوازندگی سنتور:
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آنها «مضراب» یا «زخمه» میگویند، صورت میگیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیمهای سنتور عمل میکند. مضراب از ۴ قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است. هنگام نواختن سنتور انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده سنتور با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد میآورد. مضرابهای سنتور در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضرابها نمد میچسبانند که خود باعث لطیفتر شدن صدای سنتور میشود.
کلاس سنتور صادقیه؛ آموزشگاه آریاهنر
فراگرفتن سنتور بر اساس نظر اساتید این حوزه نیاز به پشتکار و تمرین نیاز دارد. سنتور سازی است که وابستگی زیادی به حرکات سریع و فکر شده دست دارد. از همین جهت کسانی که در گذشته سازهای دیگری مانند ویولن و گیتار کار کردهاند، سریعتر کار با این ساز را یاد میگیرند. همچنین در نظر داشته باشید که تدریس و یادگیری سنتور نیاز به زمان نسبتاً زیادی دارد و مانند تمامی سازهای مشابه زمانی حداقل ۳ ماهه نیاز دارد. البته این ۳ ماه تماماً صرف یادگیری خود ساز سنتور نمیشود و در جلسات ابتدایی بنابر نظر استاد صرفا موضوعات آکادمیک این ساز تدریس میشود. تدریس موضوعات آکادمیک سنتور و دیگر سازها در ابتدا کاملا بیفایده به نظر میآیند اما در جلسات و ترمهای بعدی متوجه اهمیت آنها میشوید. تجربه ثابت کرده است که هنرجویانی که مباحث آکادمیک هر ساز را به خوبی یاد میگیرند، از شانس بیشتری برای موفقیت در نواختن آن ساز برخوردارند. سازهای ایرانی معمولاً کمی پیچیدگیهای ظاهری دارند اما بعد از گذشت زمانی میتوانید بر تمام قسمتهای ساز مسلط شوید.
در دوره مقدماتی پایههای لازم نوازندگی سنتور را بدست میآورید و با تسلط به آنها قادر خواهید بود که اندک اندک از طریق قطعات اساتید بزرگ موسیقی ایرانی و نواختن تمارین مربوطه با تکنیکهای پیشرفتهتر این ساز آشنا شوید. شما از طریق مجموعه وسیعی از ترانههای اصیل و زیبای موسیقی ایرانی و محلی تا قطعات ساده شده از بزرگان موسیقی ایرانی و حتی بخشهای خاطرهانگیز از موسیقیهای فاخر پاپ ایرانی به دنیای رنگارنگ موسیقی وارد خواهید شد.
سعی شده نکات و مطالب اصلی مورد نیاز و پایهای نوازندگی سنتور را بهصورت کاربردی و ریشهای از طریق این قطعات فرا بگیرید و بر آنها تسلط پیدا کنید. در کنار این قطعات مجموعه بسیار مهم و کارآمد از نرمشها و تمرینهای مضراب طراحی شده برای انعطاف و سرعت دست را به شما خواهیم آموخت. تسلط یافتن و انجام این تمرینها، بازدهی و توان نوازندگی شما را دو چندان نموده و حس پیشرفت را بخوبی احساس خواهید کرد. بعد از طی این دوره شما علاوه بر بدست آوردن توانایی نواختن قطعات یاد شده، توانایی کافی و لازم نت خوانی و همچنین تکنیکهای اصلی و پایهای سنتور چون ریز دراب و غیره را بدست خواهید آورد و آماده ورود به دوره متوسطه هستید. برای دوره کودکان نیز از روش آموزشی خاص این رده سنی استفاده میشود و آموزش بر اساس قطعات مخصوص و طراحی شده برای این سنین خواهد بود.