ساز دف یکی از سازهای موسیقی است که در بسیاری از فرهنگ‌ها و سبک‌های موسیقی جهان استفاده می‌شود.ساختار دف شامل یک قاب گرد یا مستطیلی است که از چوب، پوست حیوان یا مصنوعی تهیه می‌شود. پوست ساز دف معمولاً از گاو، گوسفند، بز یا پرنده‌های بزرگ مانند بلدرچین تهیه می‌شود.
برای نواختن دف، نوازنده با دست‌های خود بر روی سطح پوست ضربه می‌زند و به این ترتیب صداهای مختلف تولید می‌شود. با تغییر قوت ضربه و نحوه نواختن، صدای دف ممکن است تغییر کند و این امکان را به نوازنده می‌دهد تا احساسات و احساسات خود را از طریق موسیقی بیان کند.
دف در بسیاری از فرهنگ‌ها و سبک‌های موسیقی استفاده می‌شود، از جمله موسیقی هندوستانی، موسیقی عربی، موسیقی فلامنکو، موسیقی ترکی و موسیقی سنتی ایرلندی. همچنین، در بسیاری از موسیقی‌های جهانی و ترکیبی نیز دف به عنوان یک ساز ضربی استفاده می‌شود.
تاریخچه ساز دف
حضور دف در ایران به زمان ایران باستان برمی‌گردد. شکل چهار گوش آن در تمدن ایلام در قرنهای هفتم و هشتم قبل از میلاد به کار می‌رفته‌است. دف چهارگوش هنوز در برخی کشورهای عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد. دف گرد (دایره شکل) در مصر سال ۱۳۰۰ پیش از میلاد دیده می‌شود. در ایران نمونه‌های بسیاری از دف و دایره در مینیاتورهای دورهٔ گورکانیان و صفویان مشاهده می‌شود. در نقاشی‌های دوران صفوی اغلب دف به همراه نی در مجلس سماع دیده می‌شود و در اشعار شعرای کهن نیز اغلب این دو با یکدیگر می‌آیند.
در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کُردی حضوری پررنگ داشته؛ به‌طوری‌که رد پای ریتم‌های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد، اما با ورود اسلام این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آنها آمیخته شد؛ بطوریکه ذکرها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه هستند و بعبارتی هر ذکری مقام خود را دارد که مقام‌های دف نام دارند. مقام‌های دف در طرایق کسنزانی و قادری و دیگر طرایق از ۷ تا ۱۰ مقام اصلی هستند. این بست نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسیده و در این سال پس از قرن‌ها در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی استفاده شد.
از این ساز در قاره آسیا بیش از مناطق دیگر جهان استفاده می‌کنند و هر کشوری به فراخور حال و هوای موسیقی خود، از آن استفاده می‌کنند. کاربرد دف به ویژه در خاورمیانه از سایر جاها بیشتر است. در کشورهای عربی همچون عربستان و عمان و کشورهای دیگری چون ترکیه، عراق و آذربایجان از جمله جاهاییست که دف رواج دارد. پس از آنکه تمبک مجلسی شد به تدریج جای دف را گرفت و از رونق دف کاست و دف را بیشتر در شهرهای کوچک و قصبات در مجالس عیش و سرور به کار می‌بردند به ویژه در کردستان و آذربایجان بسیار متداول بود و نوازندگان ماهر داشت. در سال‌های اخیر، دف‌نوازی در بیشتر شهرهای ایران رایج‌تر شده‌است و هنر آموزان به آموختن آن روی آورده‌اند. در کردستان و به ویژه در استان کردستان و استان کرمانشاه دف‌نوازی در میان مردم جایگاه خاصی دارد.
از نوازندگان صاحب‌سبک دف می‌توان بیژن کامکار و مسعود حبیبی را نام برد. کامکار نقش به‌سزایی در شخصیت دادن به این ساز در موسیقی اصیل ایرانی ایفا کرده‌است.
اساتید برجسته دف
استاد بیژن کامکار:
بیژن کامکار در سال ١٣٢٨ در شهر سنندج چشم به جهان گشود.وی به یمن جو مساعد خانوادگی از همان کودکی با موسیقی آشنا و مانوس گردید و مقدمات موسیقی را نزد پدرش استاد حسن کامکار فرا گرفت. از ۶سالگی همکاری خود را با صدا و سیمای سنندج آغاز کرد. وی ابتدا به یادگیری تنبک روی آورد و پس از اینکه سازهای مختلفی را آزمود مجذوب تار گردید و این ساز، یعنی دف را به عنوان ساز اصلی اش برگزید. تا حد نوازندگی تار در ارکسترهای رادیو سنندج و فرهنگ و هنر به سرپرستی پدرش از خود پیشرفت نشان داد.
از جمله فعالیت‌های هنری حسین رضایی‌نیا به موارد زیر می‌توان اشاره نمود: ابداع ساز «دفِ حسین رضایی نیا» پایه‌گذار و سرپرست گروه موسیقی «کوبه‌ای تهران». تدریس ساز دف،عضو هیئت داوران جایزه باربد جشنواره موسیقی فجر،عضو هیئت داوران جشنواره بین‌المللی مولودی‌خوانی «هه‌تاو».
استاد حسین رضایی‌نیا
حسین رضایی‌نیا ۲۹ اردیبهشت سال ۱۳۵۴ در تهران متولد شد. او فراگیری موسیقی را از سال ۱۳۶۹ با «سنتور» نزد «علی تحریری» و سپس ساز «دف» را در مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی آغاز کرد.
اولین استاد دف او «بابک زارع» بود و در ادامه، مراحل تکمیلی فراگیری ساز دف را نزد «بیژن کامکار» گذراند. وی در کنار هنرمندانی نظیر: کیخسرو پورناظری، محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، مجتبی میرزاده، علی اکبر مرادی، همایون شجریان، محمد معتمدی، علیرضا قربانی، سالار عقیلی و وحید تاج به نوازندگی پرداخته بود. در بیش از ۸۰ آلبوم موسیقی نوازندگی کرده‌است. وی همچنین اجراهایی را با سامی یوسف در خارج از ایران داشته‌است.
آموزش ضربه تم در دف
اولین گام در آموزش دف، یادگیری ضربه تم است. با استفاده از ضربه تم می‌توان صدای بم را تولید کرد. ضربه تم، ضربه‌ای است که با کمک دست راست بر روی مرکز دف نواخته می‌شود. البته، در صورتی که نوازنده چپ‌دست باشد، ضربه تم را با کمک دست چپ بر روی مرکز دف می‌نوازد.
به منظور نواختن ضربه تم، انگشت شست دست راست را مماس با قسمت میانی کمانه دف قرار می‌دهید، کمی مچ دست را خم می‌کنید و از قسمت بند انگشتان بر روی مرکز دف ضربه می‌زنید. لازم به ذکر است که حتماً باید با اصول درست گرفتن دف در دست آشنایی داشته باشید.
چه نکاتی باید در نواختن ضربه تم در نظر گرفته شود:
- در اجرای ضربه تم، دست را نباید بیش از اندازه منقبض کنید. همچنین، دست نباید شل نیز باشد. در هر دو حالت، دست خیلی زود از نواختن این ساز خسته خواهد شد.
- نواختن ضربه تم باید از طریق حرکت کامل مچ دست انجام شود. هنرجویانی که تازه شروع به نواختن این ساز کرده‌اند، می‌توانند مهارت‌های خود را تکرار و تمرین ضربه تم بهبود دهند.
- در اجرای ضربه تم حتماً باید انگشتان خود را به هم بچسبانید و از هم جدا نکنید.
- بعد از زدن ضربه، دقت کنید که کف دست بر روی دف قرار نگیرد زیرا موجب خفه شدن صدای آن خواهد شد.
آموزش ضربه بک یا کناره در دف
گام دوم در یادگیری دف، ضربه بک یا کناره است. ضربه بک تولیدکننده‌ی صدای نازک است. به منظور اجرای این حرکت، ابتدا باید انگشتان دست را به درستی یاد بگیرید. نامگذاری انگشتان دست در نواختن دف به این صورت است: انگشت شست: انگشت شماره 1، انگشت اشاره: انگشت شماره 2، انگشت میانی: انگشت شماره 3، انگشت حلقه: انگشت شماره 4 و انگشت کوچک: انگشت شماره 5.
برای اجرای ضربه بک یا کناره، انگشت شماره 3 و 4 را به هم بچسبانید و به گونه‌ای روی دف قرار دهید که انگشت شماره 4 روی لبه چوب بنشیند. ضربه بک یا کناره، صدای زیرتری را نسبت به ضربه‌ی تم (تولیدکننده صدای بم) ایجاد می‌کند.
چه نکاتی باید در نواختن ضربه تم در نظر گرفته شود:
- اجرای این ضربه نیازی به فشردن دست ندارد. دست را آنقدر فشار دهید که بتوانید به راحتی ضربه بک یا کناره را اجرا کنید.
- اجرای این حرکت نیز با حرکت کامل مچ دست انجام می‌شود.
- بعد از اجرای ضربه‌ی بک یا کناره، کف دست را روی صفحه قرار ندهید زیرا موجب خفه شدن صدای تولید شده می‌گردد.
یادگیری ضربه تم و ضربه بک یا کناره بسیار اهمیت دارد. در نتیجه، باید برای درست اجرا کردن این دو ضربه وقت بگذارید و عجله نکنید.
کلاس دف تهران، آموزشگاه آریاهنر
یادگیری دف نسبت به سایر سازها با توجه به قرار گرفتن ساز روی دست و تحمل وزن ساز در عین حال توانایی کنترل ضربات مستلزم تلاش فیزیکی خاص خود است. در این دوره با آگاهی از وضعیت صحیح بدن و تمرین‌های تقویت کننده دست‌ها هنگام نواختن بدون هیچ فشاری قادر به نواختن خواهید بود، همچنین در این دوره با مبانی نت خوانی و نواختن از روی نت آشنا می‌شوید و به‌مرور قادر به نواختن ریتم‌های متنوع خواهید شد بعد از این مرحله و در سطح متوسطه شما با ریتم‌ها و تکنیک‌های پیشرفته‌تر آشنا خواهید شد.
علاوه بر توانایی نواختن از روی نت‌ها هر نوازنده بایستی بتواند ریتم‌های شنیده شده را صرفا از راه گوش روی ساز خود پیاده کند. همچنین باید توانایی تکنوازی و بداهه نوازی و همراهی با سایر سازها و اصول هم نوازی در ارکستر را بیاموزد. در این سطح علاوه برنواختن قطعات مختلف از روی نت شما با اصول اولیه بداهه نوازی و نواختن از طریق گوش آشنا خواهید شد، تمرین‌های تعاملی و دو نفره استاد با شما به‌صورت سوال و جواب‌های ریتمیک به‌مرور در شما توانایی و اعتماد بنفس لازم را برای تکنوازی و بداهه نوازی ایجاد خواهد کرد. نواختن و همراهی یک ساز ملودیک را در مراحل پیشرفته‌تر خواهید آموخت.
مدت زمان آموزش دف شاید بیشتر از هر چیزی به مداومت و تمرین‌های هنرجو بستگی داشته باشد. اگر هنرجو بتواند به صورت روزانه تمرین دف داشته باشد، احتمالاً در زمان کمی می‌تواند بر این ساز مسلط شود اما اگر وقفه زیادی بین تمرین‌های هنرجو وجود داشته باشد، احتمالاً موفقیت کاهش پیدا می‌کند. حدود ۶ ماه لازم است تا بتوان بر مبانی اولیه این ساز مسلط شد و به یک مهارت نسبی در دف رسید اما برای رسیدن به مراحل پیشرفته‌تر باید حدود دو سال زمان صرف کرد. ساز دف ساختار بسیار ساده‌ای دارد و به همین خاطر شاید توسط هنرجویان دست کم گرفته شود، در صورتی که تسلط بر این ساز نیازمند مهارت‌های بسیار ظریفی است که تسلط روی برخی از این مهارت‌ها سال‌ها زمان می‌برد.
رسیدن به یک سطح نسبی از نواختن دف رابطه مستقیمی با میزان تمرین روزانه شما دارد. البته در هر ترم استاد دف میزان تمرین روزانه شما را مشخص می‌کند اما بهتر است برای رسیدن به بهترین نتیجه روزانه یک تا دو ساعت تمرین مداوم داشته باشید. استاد انتخابی شما در پروسه یادگیری و مهارت شما اهمیت زیادی دارد؛ اگر شما بتوانید نزد استاد کاربلد دف بروید، روند آموزش شما به شدت آسان می‌شود اما اگر استاد شما از مهارت کافی برای تدریس برخوردار نباشد، این امکان وجود دارد که شما به طور کلی مسیر یادگیری این ساز را اشتباه بروید.
